Η Ελλάδα χωρίς Σύνταγμα: Η καθοριστική και άγνωστη Συντακτική Πράξη της 1ης Αυγούστου 1974

Το ημερολόγιο γράφει Πέμπτη 1 Αυγούστου 1974. Ο ήλιος της Μεταπολίτευσης μόλις έχει ανατείλει, αλλά η χώρα εξακολουθεί να βρίσκεται σε θεσμικό σκοτάδι. Μόλις πριν από λίγες εβδομάδες έχει καταρρεύσει η Χούντα των Συνταγματαρχών, οι Τούρκοι έχουν εισβάλλει στο βόρειο τμήμα της Κύπρου καταλαμβάνοντας το 3% των εδαφών και ετοιμάζονται να καταλάβουν μια δεκαπλάσια έκταση, κάτι που θα συμβεί παραμονή του Δεκαπενταύγουστου, και στην Αθήνα ο άρτι αφιχθείς από το Παρίσι Κωνσταντίνος Καραμανλής προσπαθεί να ανασυγκροτήσει τον καθημαγμένο από την δικτατορία τόπο. Όμως υπάρχει ένα θεμελιώδες ερώτημα: με ποιους κανόνες θα κυβερνηθεί η Ελλάδα;

Θεσμικό κενό στη χώρα

Οι θεσμοί είναι διαλυμένοι. Το «Σύνταγμα» του 1968, μια επινόηση των Συνταγματαρχών που είχε ψηφιστεί κατόπιν νόθου δημοψηφίσματος, ουδέποτε απέκτησε λαϊκή νομιμοποίηση και το μόνο προηγούμενο συνταγματικό κείμενο με κάποια δημοκρατική βάση που υπήρχε, ήταν αυτό του Συντάγματος του 1952. Κι όμως, ούτε αυτό μπορούσε να εφαρμοστεί αυτούσιο, αφού ήταν σε πολλά άρθρα του ξεπερασμένο, και προέβλεπε ως πολίτευμα την Βασιλευόμενη Δημοκρατία. Το κράτος βρισκόταν σε θεσμικό κενό το οποίο έπρεπε να καλυφθεί τάχιστα.

Μέσα σε αυτό το κλίμα θα συνεδριάσει ακριβώς σαν σήμερα πριν από 51 χρόνια το Υπουργικό Συμβούλιο υπό τον Κωνσταντίνο Καραμανλή στον πρώτο όροφο του Κοινοβουλίου, προκειμένου να εγκρίνει επειγόντως τη Συνταγματική Πράξη αποκατάστασης της δημοκρατικής νομιμότητας και των ατομικών και πολιτικών ελευθεριών μέχρι να υπάρξει νέο Σύνταγμα (κάτι που θα γίνει τον Ιούνιο του 1975).

Τα πρακτικά ανακαλύφθηκαν το 2018

Τα πρακτικά αυτής της κρίσιμης συνεδρίασης ήταν επί δεκαετίες ξεχασμένα σε μια αποθήκη του Κοινοβουλίου και ανακαλύφθηκαν μόλις το 2018 οπότε και ταξινομήθηκαν και συντηρήθηκαν καταλλήλως από το αρμόδιο Τμήμα Αρχείων της Βιβλιοθήκης της Βουλής των Ελλήνων.

Στη Συντακτική Πράξη της 1ης Αυγούστου αποφασίζεται επί της ουσίας η επαναφορά σε ισχύ του Συντάγματος της 1ης Ιανουαρίου 1952 «εξαιρέσει των διατάξεων αυτού των καθοριζουσών την μορφήν του Πολιτεύματος» (άρθρο 1).

Αρχηγός του κράτους παραμένει ο χουντικός Γκιζίκης

Ως προς τον αρχηγό του κράτους, αποφασίζεται πως «μέχρι του οριστικού καθορισμού της μορφής του Πολιτεύματος διά της ελευθέρας εκφράσεως της βουλήσεως του Ελληνικού Λαού τα καθήκοντα του Ανωτάτου Αρχοντος ασκούνται υπό του Προέδρου της Δημοκρατίας» (άρθρο 2). Να τονίσουμε σε αυτό το σημείο ότι χρέη Προέδρου της Δημοκρατίας συνέχισε να επιτελεί ο Φαίδων Γκιζίκης που είχε διοριστεί από τη Χούντα, έως και τα μέσα Δεκεμβρίου του 1974 που πραγματοποιήθηκε το δημοψήφισμα για την επίλυση της μορφής του πολιτεύματος, βάσει του οποίου καταργήθηκε οριστικά η Βασιλευόμενη Δημοκρατία και εγκαθιδρύθηκε η Προεδρευόμενη Κοινοβουλευτική Δημοκρατία.

Στο άρθρο 6 της Συντακτικής Πράξης οριζόταν ότι στο άρθρο 21 του Συντάγματος του 1952 προστίθεται ότι «ουδέν άτομον, ουδέν τμήμα του Λαού επιτρέπεται να αντιποιηθή οπωσδήποτε την άσκησιν της λαϊκής κυριαρχίας και των εξουσιών αυτής», ενώ το άρθρο 7 αντικαθιστούσε το άρθρο 28 του προ είκοσι δύο ετών Συντάγματος, ορίζοντας ότι «η δικαστική εξουσία ενεργείται διά των Δικαστηρίων, αι δε δικαστικαί αποφάσεις εκτελούνται εν ονόματι του Προέδρου της Δημοκρατίας».

Νομοθέτηση μέσω διαταγμάτων καθώς δεν υπάρχει Βουλή

Παράλληλα στο άρθρο 10 οριζόταν ότι «μέχρι της συγκλήσεως της Εθνικής Αντιπροσωπείας η νομοθετική εξουσία ενεργείται υπό του Υπουργικού Συμβουλίου διά νομοθετικών διαταγμάτων» (σ.σ. καθώς δεν έχει συγκροτηθεί ακόμη νέα Βουλή), με τα οποία μάλιστα «δύναται να ρυθμίζωνται και μετ’ αναδρομικής δυνάμεως θέματα, προκύπτοντα εκ των από της 21ης Απριλίου 1967 και εφ’ εξής εκδοθεισών Συντακτικών ή συνταγματικού χαρακτήρος Πράξεων ως και παν έτερον θέμα σχετικόν προς την αποκατάστασιν της δημοκρατικής νομιμότητος και των ατομικών και πολιτικών ελευθεριών ως και προς την ανάκλησιν, κατάργησιν ή άρσιν των συνεπειών πάσης φύσεως γενικού ή ατομικού χαρακτήρος πράξεων γενομένων κατά την ως άνω περίοδον».

Τα ζητήματα της διοίκησης των Ενόπλων Δυνάμεων ορίζονταν με το άρθρο 11, που ξεκαθάριζε ότι τη διοίκησή τους «ασκεί η Κυβέρνησις διά του Αρχηγού των Ενόπλων Δυνάμεων», ο οποίος, όπως και οι αρχηγοί του Στρατού Ξηράς, Θαλάσσης και Αέρος «επιλέγονται μεταξύ των συγκεντρούντων τα κατά Νόμον προσόντα υπό Ανωτάτου Συμβουλίου Εθνικής Αμύνης».

Την ίδια ώρα οριζόταν στο άρθρο 12 ότι μέχρι τη σύγκληση της Βουλής «ο νόμος περί καταστάσεως πολιορκίας τίθεται εις εφαρμογήν διά Προεδρικού Διατάγματος εκδιδομένου προτάσει του Υπουργικού Συμβουλίου, άνευ ετέρας διατυπώσεως, καθορίζοντας δε συνάμα και την διάρκειαν της ισχύος αυτού».

Ακόμα, στο άρθρο 30 του Συντάγματος προστίθετο η εξής παράγραφος «Μέχρι της συγκλήσεως της Εθνικής Αντιπροσωπείας, η ανάκρισις επί των ποινικών αδικημάτων, των προβλεπομένων υπό των νόμων περί ευθύνης των μελών της Κυβερνήσεως και των Υφυπουργών ενεργείται κατά τας κειμένας διατάξεις, μη απαιτουμένης προτέρας ειδικής αδείας», ενώ προβλεπόταν ότι «η λήξις της παραγραφής πάντων των αδικημάτων των προβλεπομένων υπό των νόμων περί ευθύνης των μελών της Κυβερνήσεως και των Υφυπουργών αναστέλλεται μέχρι πέρατος της πρώτης συνόδου της μελλούσης να συγκληθή Εθνικής Αντιπροσωπείας».

Χωρίς αυτή την Πράξη, δεν θα υπήρχε συνταγματικό έρεισμα για να γίνουν οι εκλογές του Νοεμβρίου 1974 όπου θριάμβευσε η Νέα Δημοκρατία με 54,37%, ούτε το δημοψήφισμα για το Πολιτειακό, ούτε και η ψήφιση του Συντάγματος του 1975 που με τις αναθεωρήσεις του ισχύει έως και σήμερα. Η Συντακτική Πράξη δεν έλαβε ποτέ τη δημοσιότητα που της αξίζει, όμως ήταν η θεσμική σανίδα σωτηρίας της Ελληνικής Δημοκρατίας. Η Πράξη που, χωρίς να «φωνάζει», έδινε στον ελληνικό λαό το δικαίωμα να ξαναμιλήσει με την ψήφο του.

Τι ανέφερε ο Κωνσταντίνος Καραμανλής

Ανατρέχοντας στα αρχεία του Κωνσταντίνου Καραμανλή εκείνων των ημερών διαπιστώνουμε πως ο τότε πρωθυπουργός, την 1η Αυγούστου του 1974 είχε κάνει την εξής δήλωση: «Η χώρα στερεῖται Συντάγματος. Πρό τοῦ τοιούτου κενοῦ ἡ Κυβέρνησις ἔκρινεν ὅτι μόνη ἀπομένουσα ὀρθή λύσις διά τήν ὁμαλήν λειτουργίαν τῆς Πολιτείας εἶναι ἡ διά Συντακτικῆς Πράξεως ἀναγνώρισις ὡς προσωρινοῦ Καταστατικοῦ Χάρτου τῆς χώρας τοῦ Συντάγματος τῆς 1ης Ιανουαρίου 1952.῾Η ρύθμισις αὕτη τοῦ συνταγματικοῦ θέματος ἀποτελεῖ τὸ πρῶτον, ἀλλά καί ἀποφασιστικόν βῆμα διά τήν ἀποκατάστασιν τῆς ὁμαλότητος καί τῆς δημοκρατίας. Αἱ περί τῆς μορφῆς τοῦ πολιτεύματος διατάξεις τοῦ Συντάγματος τούτου τελοῦν, λόγῳ τῶν περιστάσεων, ἐν ἀναστολῇ. Τό πρόβλημα τοῦτο θά κριθῆ ἐν καιρῷ ὁριστικῶς καί ἐλευθέρως ἀπό τόν ἑλληνικόν λαόν ὅπως εἴχομεν δηλώσει τόσον ὁ βασιλεύς, ὅσον καί ἐγώ πρό τοῦ Δημοψηφίσματος τοῦ Ἰουλίου 1973. Αἱ ἁρμοδιότητες τοῦ ἀνωτάτου ἄρχοντος κατά τό ὡς ἄνω διάστημα θά ἀσκοῦνται ὑπό τοῦ προέδρου τῆς Δημοκρατίας. Διά τῆς αὐτῆς Συντακτικῆς Πράξεως ἀποκαθίστανται, ὅπως ἐπιβάλλει τό ἐθνικόν συμφέρον, ἡ εὔρυθμος συλλειτουργία τῆς Κυβερνήσεως καί τῶν Ενόπλων Δυνάμεων τῆς χώρας. Εἰς τήν προσπάθειαν αὐτήν διά τήν ἤρεμον καί ἀσφαλῆ ἐξέλιξιν τῆς ἐθνικῆς μας ζωῆς, πιστεύω ὅτι θά ἔχω τήν συμπαράστασιν ὅλων τῶν ᾿Ελλήνων».

Τι δήλωνε ο Τάκης Λαμπρίας

Από την πλευρά του ο υφυπουργός Παρά τω Πρωθυπουργώ Τάκης Λαμπρίας θα τόνσιε ότι: «Τό πλῆρες κείμενον τῆς Συντακτικῆς Πράξεως, πού ἐδημοσιεύθη νομίμως σήμερα, εἶναι εἰς τήν διάθεσιν τοῦ ἑλληνικοῦ καί τοῦ ξένου τύπου, ὡς φύλλον τῆς ᾿Εφημερίδος τῆς Κυβερνήσεως. Συνοπτικῶς αἱ κυριώτεραι ρυθμίσεις πού ἰσχύουν ἀπό σήμερα καί δι᾿ ὅλην τήν διάρκειαν τῆς μεταβατικῆς περιόδου, μέχρις ὅτου ἡ χώρα ἀποκτήση Σύνταγμα ἐγκεκριμένον ἐλευθέρως ἀπό τόν λαόν, εἶναι αἱ ἀκόλουθοι:

• Κατά τήν μεταβατικήν αὐτήν περίοδον ἡ Κυβέρνησις θά ἐκδίδη Συντακτικάς Πράξεις, προκειμένου ν᾿ ἀντιμετωπίση ἐκτάκτους περιστάσεις, εἰς ὅσας περιπτώσεις θά εἶναι νομικῶς ἀπαραίτητη ἡ διαδικασία αὐτή.
• Τήν κανονικήν νομοθετικήν ἐξουσίαν, κατ᾿ αὐτήν τήν μεταβατικήν περίοδον, θά ἀσκῆ τό ῾Υπουργικόν Συμβούλιον μέ νομοθετικά διατάγματα, τά ὁποῖα θά κυροῦνται καί θά ἐκδίδωνται ἀπό τόν ἀνώτατον ἄρχοντα.
• ῾Η Συντακτική Πρᾶξις παρέχει εἰς τήν Κυβέρνησιν τήν δυνατότητα νά λαμβάνη ὅλα τά μέτρα πού ἐπιβάλλονται διά τήν ὁμαλήν λειτουργίαν τῆς Πολιτείας.
• ΄Η Συντακτική Πρᾶξις περιλαμβάνει ἐπίσης ὡρισμένας εἰδικάς διατάξεις πού ἐκρίθησαν ἀπολύτως ἀπαραίτητοι, διά νά συμπληρωθῆ τό προσωρινόν Σύνταγμα, κατά τρόπον πού ἐπιβάλλουν αἱ διαμορφωθεῖσαι νέαι συνθῆκαι.

Εἰδικώτερα: Προβλέπεται ρητῶς καί καθιεροῦται συνταγματικῶς ἡ ἀποκατάστασις τοῦ καθεστῶτος πού ἴσχυεν εἰς τάς ᾿Ενόπλους Δυνάμεις ὑπό ὁμαλάς συνθήκας.

῾Η Κυβέρνησις ἔκρινεν ἐπίσης ὅτι ἔπρεπε νά ἀποκαταστήση τήν ἠθικήν καί πολιτειακήν ἀρχήν τῆς ὑπουργικῆς εὐθύνης. Κατήργησε τάς διατάξεις τῆς ἀνωμάλου περιόδου πού καθίστων οὐσιαστικῶς ἀνεξελέγκτους τούς ὑπουργούς. ῾Ἡ ἐπαναφορά εἰς πλήρη ἰσχύν τῆς ὑπουργικῆς εὐθύνης, ἡ ὁποία ἀσφαλῶς περιλαμβάνει καί τούς σημερινούς ὑπουργούς τῆς Κυβερνήσεως, δέν ἀναφέρεται εἰς ὡρισμένα πρόσωπα, οὔτε εἰς ὡρισμένην περίοδον. ᾿Αναφέρεται εἰς τήν προσπάθειαν ἀποκαταστάσεως κράτους δικαίου.

Τέλος, μέχρι συγκλήσεως τῆς ἐθνικῆς ἀντιπροσωπείας ἡ κατάστασις πολιορκίας κηρύσσεται καί αἴρεται ὑπ᾿ εὐθύνῃ τῆς Κυβερνήσεως. Αἱ ὑπόλοιποι διατάξεις τῆς Συντακτικῆς Πράξεως πού ἐδημοσιεύθη νομίμως καί ἰσχύει ἀπό σήμερα, εἶναι νομοτεχνικῆς φύσεως καλύπτουν δηλαδή, ὡρισμένα κενά ἤ διευθετοῦν ὡρισμένα ζητήματα ὥστε νά μπορῆ ἡ διοίκησις νά ἀσκῆ χωρίς νομικά κωλύματα τό ἔργον της».

Μπορείτε να διαβάσετε εδώ ολόκληρη τη Συντακτική Πράξη